سیاست موفق سیاستِ مراعات دانایی و دانش است

یک وجه این است که سیاست نمی‌تواند به پرورش فرزندان کشور بی‌اعتنا باشد. پس طبیعی است که نظام آموزش و پرورش در اختیار حکومت و دولت است و ما در دولت وزارت آموزش و پرورش داریم که مسئول آموزش و پرورش کشور است. اینکه وزارت آموزش و پرورش و به طور کلی دولت چه نگاهی به مسئله آموزش دارد و چه اثر و نقشی در پیشبرد و بهتر شدن آموزش و پرورش می‌تواند داشته باشد مطلبی است که باید درباره آن فکر کرد، حتی شاید لازم باشد پژوهش شود که سیاست در ۱۰۰ سال اخیر در آموزش و پرورش چه کرده و چه اثری داشته است. آموزش و پرورش ده‌ها سال است که جزئی از بوروکراسی است؛ یعنی یک سازمان اداری آموزش و پرورش را اداره می‌کند و پیداست که کسانی باید در رأس این سازمان باشند که آگاهی از آموزش و پرورش داشته باشند، نمی‌گویم برای تحقق این مهم سعی نشده است، اما تا آنجا که می‌دانم همیشه اینطور نبوده که زمام آموزش و پرورش در دست اهل آموزش و پرورش باشد.

این مطلب وجه دیگری هم می‌تواند داشته باشد، یعنی به اعتبار دیگری هم در آن می‌توان نظر کرد. اکنون باید دید که سیاست‌هایی که حکومت‌ها دارند در آموزش و پرورش چه اثری می‌تواند داشته باشد؟ اینکه حکومت چه کسانی را انتخاب می‌کند که آموزش و پرورش را مدیریت کنند و آن را راه ببرند، مطلبی است که باید به آن اندیشید. اگر حکومت هر نظمی که به تعلیم و تربیت بدهد باید مورد تایید اهل آن باشد. اگر اشخاص صالحی را انتخاب کند و آن‌ها خود به صورت مستقل به آموزش و پرورش فکر کنند و برای آموزش و پرورش برنامه بنویسند می‌توان به اصلاح آن امید داشت. در این صورت رابطه خوبی بین سیاست و آموزش و پرورش وجود دارد. اما اگر سیاست بخواهد مقاصد خود را از طریق آموزش و پرورش محقق کند، این مقاصد هرچه باشد محقق نمی‌شود و آموزش و پرورش را علیل و ضعیف می‌کند.  

کار آموزش و پرورش آموختن چیزهایی است که برای زندگی لازم است. البته سیاست‌ ممکن است بگوید آنچه من می‌اندیشم و آنچه را که می‌خواهم محقق کنم مهم و لازم است و آموزش و پرورش باید بکوشد این مقاصد محقق شوند. حکم در باب این مطلب را باید به عهده اصحاب آموزش و پرورش گذاشت که اگر آنها نظر حکومت را درست دانستند برای تحقق آن اقدام کنند. مشکل بزرگی که در این راه وجود دارد این است که گاهی روزگار، «روزگار تفکر و خرد» نیست و درک زمان و امکان‌های آن دشوار است و به آسانی نمی‌توان دانست که چه باید کرد و چه می‌توان کرد. درست است که آدمی اهل علم است و استعداد یاد گرفتن دارد و به یاد گرفتن نیاز دارد و باید آموزش بدهد و آموزش ببیند، اما اینطور نیست که همیشه شوق و ذوق دانستن و آموختن به یک اندازه باشد، زمان‌هایی هست که علم مطلوب جامعه است، زمان‌هایی هم هست که در آن به علم بی‌اعتنایی می‌شود یا اگر اعتنایی بشود برای بهره‌برداری است. بهره‌برداری از علم مسئله پیچیده‌ایست و مخصوصا باید دو معنی بهره‌برداری از علم را از هم جدا کرد.

علم جدید علم تصرف در موجودات و بهره‌برداری است. علم جدید علم تکنولوژیک است. این علم باید در نظم اجتماعی و اقتصادی جامعه سهیم، شریک و موثر باشد.

امروز علوم تخصصی داریم، این علوم تخصصی باید در موقعیت خاص خود در جامعه به کار بیایند. بنابراین در اینکه علم باید بهره داشته باشد بحث نمی‌کنیم بلکه باید فکر کنیم که اگر علم می‌آموزیم و دانشگاه تأسیس می‌کنیم و رشته‌های تحصیلی جدید ایجاد می‌کنیم مبنای کارمان چیست و این علوم و رشته‌ها چه کار می‌آیند و چگونه می‌شود از آنها بهره‌برداری کرد. ما اکنون دانش و دانشمندانی داریم که از آنها چنانکه باید در جای خودشان بهره نمی‌بریم. آنها می توانند به پژوهش‌هایی بپردازند که کشور و مردم از آنها بهره ببرند. اما دانش آموختن نباید با نیت و قصد بهره‌برداری باشد. این رویه ضددانش است و امری نیست که با روح دانش‌دوستی، دانش‌طلبی و با روح معلمی تناسب و هماهنگی داشته باشد. بنابراین باید بدانیم علم را به قصد بهره‌برداری نباید آموخت، علم را باید آموخت از این جهت که آموختنی است، علم را باید آموخت از این جهت که ما تعلق خاطری به آن داریم و اگر تعلق خاطر نداشته باشیم که تنها تکلیفی اجتماعی را انجام می‌دهیم، بچه‌ها که به مدرسه می‌روند علاقه به علم ندارند، به مدرسه می‌روند، برخی علاقه‌مند می‌شوند و برخی علاقه‌مند نمی‌شوند. ممکن است شرایطی در آموزش و پرورش وجود داشته باشد که آنها را از درس خواندن بیزار سازد و یا شرایطی حاکم باشد که آنها را علاقه‌مند و راغب به آموختن کند. اینها مسائلی است که اینجا مجال بحثش نیست اما سیاست وظیفه‌ دارد که به مصالح کشور و مردم بپردازد. سیاستی که به این موضوعات نیندیشد به تعلیم و تربیت هم نمی‌تواند توجه داشته باشد. سیاستی که به تعلیم و تربیت توجه دارد می‌خواهد مردم توانایی بیشترین مشارکت در کار جامعه را داشته باشند و در پیشرفت امور کشور مؤثر باشند.

پس سیاست و تعلیم و تربیت نمی‌توانند در زمان ما با هم نسبت نداشته باشند. اما دو نوع نسبت را باید از هم تمیز داد؛ یکی نسبت وابستگی اداری و سازمانی است و که در بیشتر کشورها وجود دارد. دیگری نسبت وابستگی سیاسی - ایدئولوژیک است. اینکه حکومت‌ها در آموزش و پرورش چه باید بکنند حکم کلی‌اش معلوم است. حکومت، نباید خواسته‌ها و سلیقه‌ها و ایدئولوژی خود را در تعلیم و تربیت دخالت دهد. وقتی به تاریخ ۱۰۰ سال ۱۵۰ سال اخیر نگاه می‌کنیم حکومت‌هایی را در تاریخ می‌یابیم که به علم و آموزش و پرورش و فرهنگ با نگاه ایدئولوژیک نگریستند و آثار بدی از این نگریستن حاصل شد.

یک نکته دیگر بگویم و آن اینکه سیاست علاوه بر اثر مستقیمی که در تعلیم و تربیت دارد و سازمان تعلیم و تربیت کشور را مدیریت می‌کند، اثر غیرمستقیم نیز می‌تواند در تعلیم و تربیت داشته باشد و آن ترجیح برخی علوم و آموزش‌ها بر علوم و آموزش‌های دیگر و دخالت در کار آموزش علوم است. حکومت‌هایی بوده‌اند و هستند که به بعضی علوم توجه بیشتر داشته و دارند و اعتنایشان به بعضی علوم کمتر است و احیانا از آموزش بعضی از علوم ممانعت کرده‌اند. این کار همیشه نتیجه نامطلوب داشته است. سیاست نمی‌تواند بگوید که به کدام علم رو باید کرد و از کدام علم روگردان باید بود. علم و سیاست دو شأن جامعه کنونی‌اند، اما آنچه مسلم است سیاست، تکلیف علم را معین نمی‌کند. شاید کسانی باشند که بگویند که علم، تعیین کننده تکلیف سیاست است. ولی درست آن است که بگوییم سیاست و علم و اقتصاد در تناسب با یکدیگر قرار دارند. علم و سیاست در جوامع کنونی باید با هم در تناسب باشند و سیاست نباید این تناسب را برهم زند. وقتی بلشویسم رو کردن به علوم انسانی را محدود کرد، به علم آسیب رساند. شاید حکومت بتواند با اعتنا به تکنولوژی و علم این هماهنگی میان علوم را برهم زند. این رویه به فرض اینکه موفق باشد به سود کشور نیست و شاید به علم زیان برساند. با توجه به این ملاحظات به نظر می‌رسد که سیاست موفق، سیاست مراعات دانایی و دانش است.