ایران و شکوفایی بهینه‌ سازی بهره‌ وری از منابع؛

تصویری واقع‌بینانه از آینده انرژی می‌تواند حرکت در مسیر رشد و پیشرفت را برای ایران در دهه آینده تضمین کند. ایران برای تولید و صادرات اقتصادی داخلی به ‌شدت متکی به صنایع پر مصرف انرژی است. همچنین وابستگی زیادی به محصولات نفتی برای تأمین نیازهای اولیه انرژی و صنایع پتروشیمی و فلزات دارد. با وجود تنوع بخشیدن به منابع انرژی برای مصرف داخلی در دهه‌های اخیر همچنان با چالش مصرف غیربهینه و از دید محیط زیستی ناسالم انرژی مواجهیم. ایران هفدهمین کشور بزرگ جهان است. این بدان معنی است که قلمرو آن بزرگ‌تر از مساحت مجموع سرزمین‌های فرانسه، آلمان، هلند، بلژیک، اسپانیا و پرتغال است. ایران با حدود 84 میلیون نفر جمعیت هجدهمین کشور پرجمعیت جهان است. جمعیت آن تقریبا معادل جمعیت آلمان و بیشتر از جمعیت فرانسه یا انگلستان (با حدود 67 میلیون نفر جمعیت) است. ایران 68 درصد بزرگ‌تر از عراق و افغانستان با 40 درصد جمعیت بیشتر است، بیست‌وششمین اقتصاد بزرگ جهان را دارد اما از نظر سرانه تولید ناخالص داخلی (قدرت خرید) هفتادو یکمین رتبه را دارد. هزینه حمل و نقل در ایران توسعه صنعت را دشوار می‌کند. برخلاف کشورهای کم جمعیت و کوچک‌تر مانند عربستان سعودی، امارات و قطر، ایران نمی‌تواند از افزایش قیمت نفت و صادرات و فروش بیشتر نفت و گاز به تغییر اساسی مثبت در اقتصاد خود دل ببندد. ایران حدود 1 درصد از جمعیت جهان، 9 درصد از ذخایر نفت و 16 درصد از ذخایر اثبات شده گاز طبیعی جهان را در اختیار دارد. ایران دارای ذخایر عمده فلدسپات (دومین در جهان)، باریت و گچ (پنجمین در جهان) و سنگ آهن (دهمین در جهان) است. ذخایر قابل توجه مس، منگنز، روی، کروم و طلا در ایران وجود دارد. ایران 5 درصد از ذخایر فلزات جهان را دارد. بسیاری از ذخایر گسترده آن استفاده نشده است. تاکنون معدنکاری- اکثرا به شیوه‌هایی که با فناوری روز دنیا همخوانی ندارد- کمتر از 1 درصد تولید ناخالص داخلی کشور را شامل می‌شود. ذخایر عظیم گاز طبیعی ایران نیازهای داخلی را تامین می‌کند ولی کمتر از 1 درصد از کل صادرات جهانی گاز را تشکیل می‌دهد. از نظر انرژی‌های تجدیدپذیر نیز ایران می‌تواند به راحتی از طریق منابع زمین گرمایی، باد و خورشیدی تقاضای برق خود را تامین کند. تولید برق از مزارع خورشیدی و سلول‌های فتوولتاییک از نظر اقتصادی در مناطقی با تابش مستقیم طبیعی بالای 5 کیلووات ساعت در هر متر مربع در روز در بیش از 75 درصد کشور امکان‌پذیر است. ایران در ناحیه‌ای قرار دارد که سرعت باد در ارتفاع 40 متر به ‌طور متوسط بیش از 5 متر بر ثانیه- سرعت مورد نیاز برای توسعه مزارع توربین‌های بادی در اندازه مطلوب- در حداقل در یک چهارم مساحت کشور وجود دارد. صنایع معدنی، نفت و گاز طبیعی و انرژی‌های تجدیدپذیر ایران می‌توانند از سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی و انتقال فناوری بهره قابل ملاحظه‌ای ببرند و به‌ طور گسترده‌ای از جذاب‌ترین بخش‌ها برای سرمایه‌گذاری هستند. بر اساس بررسی پژوهشگران تا سال 2020 به کار‌گیری مجموعه‌ای بهینه از فناوری‌های انرژی تجدیدپذیر و فناوری‌های ذخیره‌سازی انرژی پاک حداقل تقاضای بخش برق کشور را به ‌طور کامل پوشش می‌دهد. سامانه انرژی تجدیدپذیر برای ایران یک گزینه کاملا واقعی است .
از سوی دیگر با بالا بردن بهره‌وری، تقاضای برق برای آب شیرین‌کن‌ها قابل تامین است. این کار در مقایسه با سایر گزینه‌های کم کربن اما پرهزینه مانند انرژی هسته‌ای کاملا مقرون به صرفه و سودمند است.
ایران با جمعیتی حدود 84 میلیون نفر، که نیمی از آنها زیر 30 سال است، دارای یک بازار مصرف داخلی و نیروی کار بزرگ و جوان است. با توجه به تحریم و دوران انزوای تحمیلی از سوی دولت ترامپ (2020-2016) بازار مصرف ایران در جست‌وجوی هر فرصتی بوده تا درهای خود را به روی بازارهای جهانی باز کند. جمعیت جوان با تحصیلات عالی و در کیفیت بین‌المللی در ایران پایه گشایش جدید به دنیا خواهد بود.
در دو دهه گذشته نیروی کار ایران تحصیلکرده‌تر شده، میزان باسوادی بزرگسالان نزدیک به 90 درصد است (میانگین منطقه‌ای حدود 80 درصد است). تقریبا 70 درصد نیروی کار ایران دارای حداقل تحصیلات دانشگاهی است و زنان جوان ایرانی از نظر پیشرفت تحصیلی با مردان هم سطح و بعضا جلوتر هستند. با این حال به دلایل عمده فرهنگی فقط نیمی از زنان ایرانی با تحصیلات عالی به عنوان نیروی کار فعال هستند در حالی که این رقم برای مردان بیش از 80 درصد است. در دهه‌های گذشته شرایط بازار کار در ایران به نفع زنان به ‌طور قابل توجهی بهبود یافته و سیاست‌های با هدف تشویق مشارکت بیشتر زنان می‌تواند با بهره‌گیری از تعداد زیادی از زنان تحصیل کرده دانشگاهی که خارج از نیروی کار هستند به نفع اقتصاد ایران باشد.
بهره‌گیری از نوآوری در تامین منابع اولیه انرژی به همراه فضای اقتصادی مطلوب‌تر بین‌المللی پس از تحریم‌ها و برنامه‌ریزی اقتصادی بهتر داخلی می‌تواند به ایجاد مشاغل برای میلیون‌ها ایرانی تحصیلکرده دانشگاه کمک کند. طی دو دهه گذشته بازار کار ایران نتوانسته است تعداد زیادی از فارغ‌التحصیلان دانشگاهی را به ‌طور کامل جذب کند و نرخ رسمی بیکاری در این گروه حدود 20 درصد بوده است.
فرصت دادن به خلاقیت و عوض کردن ریل توسعه کشور و کارآفرینی برای تقویت اقتصاد ایران می‌تواند به زندگی بهتر مردم به ویژه نسل جوان بینجامد. اصلاحات مستلزم هزینه‌ها و تغییراتی است اما حتما برای آینده بلندمدت مردم ایران لازم است.

مهدی زارع

عضو وابسته فرهنگستان گروه علوم پایه علوم، استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله